Trong khi vị thế của USD là đồng tiền giao dịch lớn nhất thế giới khó có thể thay đổi trong ngắn hạn đến trung hạn, các cơ chế mới đang được phát triển – tận dụng tiền điện tử của ngân hàng trung ương – đặt ra thách thức dài hạn cho cả USD và các hệ thống thanh toán do phương Tây dẫn đầu như Swift, và có thể làm suy yếu tác động của các lệnh trừng phạt quốc tế.

Ông Philippe Tissot, một cố vấn quốc tế thường xuyên làm việc với các ngân hàng trung ương, chia sẻ rằng: “Khả năng xuất hiện một hệ thống thanh toán xuyên biên giới mới thay thế cho Swift đã tăng đáng kể trong những năm gần đây, do căng thẳng địa chính trị leo thang và việc áp đặt các lệnh trừng phạt quốc tế, đặc biệt là đối với Nga”.

Trong khi các cơ chế như vậy từ lâu đã được thảo luận trong khối BRICS – bao gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi và các nền kinh tế đang phát triển khác – tính cấp thiết đã tăng lên khi các quốc gia như Nga tìm cách giảm thiểu tình trạng dễ bị tổn thương trước hệ thống tài chính do phương Tây kiểm soát.

Trong khi một số ngân hàng lớn của Nga đã bị cắt kết nối với Swift sau khi Nga tấn công Ukraine, một số ngân hàng vẫn tiếp tục kết nối với mạng lưới nhắn tin tài chính này để tạo điều kiện thanh toán cho hoạt động giao dịch năng lượng và các hàng hóa khác.

Thu hẹp khoảng cách

Các nước thành viên BRICS đã nhiều lần hạ thấp kế hoạch phát triển một loại tiền tệ thay thế, nhưng khối này đã công bố kế hoạch về BRICS Bridge, một giải pháp thanh toán xuyên biên giới dựa trên tiền kỹ thuật số được thiết kế để giảm sự phụ thuộc vào USD.

Chủ tịch Hội đồng Liên bang Nga Valentina Matviyenko phát biểu tại Diễn đàn Nghị viện BRICS vào tháng 7 rằng một giải pháp như vậy sẽ miễn nhiễm với áp lực chính trị, sự lạm dụng và can thiệp của các lệnh trừng phạt từ bên ngoài.

Theo ông Philippe Tissot, việc tạo ra một giải pháp thanh toán thay thế Swift có thể sẽ mất nhiều thời gian, nhưng động lực thúc đẩy hệ thống này đang mạnh mẽ hơn bao giờ hết. “Sự thay đổi này không chỉ xuất phát từ mong muốn né tránh lệnh trừng phạt mà còn từ nỗ lực chung của các nước BRICS nhằm giảm sự phụ thuộc vào đồng USD và tăng cường chủ quyền kinh tế của họ,” ông Philippe Tissot nhấn mạnh.

Theo ông Amir Fadavi, chuyên gia về lệnh trừng phạt quốc tế và Giám đốc cấp cao tại công ty điều tra và tuân thủ tài chính có trụ sở tại Hoa Kỳ, K2 Integrity, liệu một hệ thống như vậy có thu hút được sự chú ý nghiêm túc hay không vẫn còn phải chờ xem. “Các nước thành viên BRICS đang cố gắng thách thức quyền bá chủ của Mỹ trên thế giới, nhưng ý tưởng này gặp rất nhiều khó khăn,” ông Amir Fadavi nhận định.

Nga hiện đang thảo luận về việc thành lập BRICS Bridge. Ngoài ra, cũng có những dấu hiệu cho thấy sự thay đổi quyết định trong nước Nga hướng tới tiền kỹ thuật số nói chung, chỉ hai năm sau khi ngân hàng trung ương Nga đề xuất cấm mọi hoạt động tiền điện tử trong nước, coi chúng là có các khía cạnh của kim tự tháp tài chính.

Vào tháng 7, ngân hàng trung ương Nga đã thông báo rằng các nhà nhập khẩu và xuất khẩu có thể sử dụng tiền điện tử trong các giao dịch xuyên biên giới theo các thỏa thuận thương mại nước ngoài như một phần của “chế độ pháp lý thử nghiệm”. Quốc gia này cũng được cho là đang tiến hành chương trình thí điểm cho một loại tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương Nga, hay “robot rúp”, sẽ thử nghiệm các hoạt động cơ bản của CBDC và bao gồm 13 ngân hàng thương mại tại 11 thành phố của Nga.

Theo bà Kimberly Donovan, Giám đốc sáng kiến ​​quản lý kinh tế tại Trung tâm Địa kinh tế thuộc Hội đồng Đại Tây Dương, Nga đã thay đổi thái độ sau khi các lệnh trừng phạt quốc tế “bóp nghẹt” nền kinh tế của nước này, với việc các nhà xuất khẩu phải đối mặt với tình trạng chậm thanh toán kéo dài và những thách thức trong việc đưa hàng hóa vào và ra khỏi nước.

Bà Donovan cho biết ngay cả khi không có hệ thống thanh toán xuyên biên giới thay thế, Nga vẫn tìm ra cách để trốn tránh các lệnh trừng phạt kinh tế của phương Tây thông qua nhiều giải pháp thay thế khác nhau, sau khi tác động của các lệnh trừng phạt ban đầu được áp dụng sau cuộc xâm lược Crimea năm 2014 lắng xuống.

“Tôi không muốn nói rằng các lệnh trừng phạt không có tác dụng. Nhưng rõ ràng chúng không phải là thứ khiến Tổng thống Nga Putin sợ hãi. Chúng ta cần xem xét các công cụ khác trong hộp công cụ an ninh quốc gia, chẳng hạn như ngoại giao,” bà Donovan nhấn mạnh.

Ông Tissot cho biết một hệ thống thanh toán mới dựa trên CBDC hoặc tài sản được mã hóa (vàng hoặc hàng hóa) có thể được Nga và các quốc gia khác sử dụng để bỏ qua Swift và các hệ thống tài chính do phương Tây thống trị, khiến các cơ quan trừng phạt khó truy tìm và đóng băng tài sản hơn.

Giai đoạn hình thành

Theo ông Daniel Tannebaum, người đứng đầu bộ phận chống tội phạm tài chính toàn cầu tại Oliver Wyman, trong khi các hệ thống dựa trên CBDC cung cấp cái nhìn sâu sắc về các cơ chế thanh toán trong tương lai, những sáng kiến ​​như vậy vẫn đang ở giai đoạn hình thành và khó có thể hoạt động ở quy mô luồng thanh toán xuyên biên giới như Nga từng trải qua trong lịch sử.

Ngoài Brics Bridge và các thử nghiệm của riêng Nga, bà Donovan lưu ý rằng các lệnh trừng phạt quốc tế đối với quốc gia này cũng khiến Trung Quốc và các quốc gia khác đẩy nhanh tiến độ xây dựng hệ thống mBridge, một hệ thống thanh toán xuyên biên giới đa tiền tệ do Ngân hàng Thanh toán Quốc tế tài trợ, sử dụng công nghệ sổ cái phân tán và tiền kỹ thuật số của ngân hàng trung ương.

Theo Trung tâm đổi mới BIS, nền tảng “đa CBDC” này nhằm mục đích giải quyết một số điểm kém hiệu quả chính trong thanh toán xuyên biên giới, bao gồm chi phí cao, tốc độ thấp và sự phức tạp trong vận hành.

Bà Donovan cho biết các sáng kiến ​​như “robot rúp” của Nga và mBridge – sự hợp tác giữa BIS và các ngân hàng trung ương của Thái Lan, UAE, Saudi Arabia, Trung Quốc và Hồng Kông – cuối cùng có thể thách thức sự thống trị của USD.

Theo ông Daniel McDowell, Giáo sư tại Đại học Syracuse và là tác giả của một cuốn sách về lệnh trừng phạt tài chính của Hoa Kỳ và phản ứng dữ dội của quốc tế đối với đồng USD, việc làm suy yếu sự thống trị của đồng USD là một mục tiêu chiến lược quan trọng đối với Trung Quốc nói riêng. Trong trường hợp của Trung Quốc, họ đang tìm kiếm càng nhiều quyền tự chủ khỏi đồng USD càng tốt trong quan hệ kinh tế của họ… Vì vậy Hoa Kỳ không thể sử dụng lệnh trừng phạt chống lại họ.

Ông Daniel McDowell nói thêm rằng Trung Quốc không có lợi ích gì khi đồng Nhân dân tệ thay thế đồng USD trở thành đồng tiền dự trữ chính của thế giới trong thời gian tới vì nước này sẽ phải tự do hóa hoàn toàn hệ thống tài chính của mình. Nhưng nếu Trung Quốc và Nga có thể làm xói mòn sự thống trị của đồng USD ở một số lĩnh vực nhất định, bằng cách tạo ra một hệ thống giúp giảm bớt sự phụ thuộc vào đồng USD, thì mối đe dọa từ các lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ sẽ ít đáng lo ngại hơn đối với họ.

Tương lai USD sẽ ra sao?

Theo Trung tâm Địa kinh tế Đại Tây Dương của Hội đồng Đại Tây Dương, vai trò của đồng USD như một loại tiền tệ dự trữ toàn cầu chính là an toàn trong ngắn hạn và trung hạn. Đồng USD chiếm gần 60% dự trữ ngoại hối toàn cầu, trong khi 54% xuất khẩu toàn cầu cũng được thanh toán bằng USD, so với chỉ 4% bằng đồng nhân dân tệ của Trung Quốc.

Một báo cáo do JPMorgan công bố đầu tháng 9 cho biết mặc dù có những dấu hiệu thay đổi trong thị trường hàng hóa và một số khối giao dịch nhất định, nhưng sự xói mòn đáng kể đối với sự thống trị của đồng USD có thể sẽ mất hàng thập kỷ và sự suy giảm trong thị phần của đồng USD trong thương mại toàn cầu và dự trữ ngoại hối không nên bị nhầm lẫn với quá trình phi đô la hóa.

Tính đến tháng 7, đồng nhân dân tệ là đồng tiền “hoạt động mạnh thứ tư” trong các khoản thanh toán toàn cầu theo giá trị. Nhìn chung, giá trị thanh toán bằng đồng nhân dân tệ trên Swift tăng 13,3% so với tháng 6, trong khi đối với tất cả các loại tiền tệ thanh toán, giá trị này tăng 10,29%. Trong các khoản thanh toán quốc tế, không bao gồm khu vực đồng euro, đồng nhân dân tệ đứng thứ năm với thị phần là 3,32% vào tháng 7.

Bà Donovan cho biết sự gia tăng chậm nhưng ổn định trong các thỏa thuận hoán đổi tiền tệ giữa Trung Quốc và các quốc gia khác, cùng với sự gia tăng trong việc sử dụng đồng nhân dân tệ của Trung Quốc cho thương mại toàn cầu, sẽ là tín hiệu để Hoa Kỳ và phương Tây bắt đầu suy nghĩ “sáng tạo” hơn và tập trung vào các công nghệ mới hơn để làm cho đồng USD dễ tiếp cận và giao dịch hơn, đồng thời vẫn duy trì các biện pháp bảo vệ hiện có.

“Khi nhìn vào cách hệ thống tài chính toàn cầu hiện tại hoạt động, chúng ta đang sử dụng công nghệ và hệ thống rất cũ, như Swift đã được phát triển cách đây nhiều năm”, bà Donovan nói.

Bà Donovan cho biết một trong những khía cạnh “lỗi thời” là trong khi Swift chỉ truyền tải các thông điệp tài chính thì Hệ thống thanh toán liên ngân hàng xuyên biên giới của Trung Quốc còn xử lý và xóa các khoản thanh toán bằng đồng nhân dân tệ xuyên biên giới. “Chỉ xét về góc độ tiện lợi và hiệu quả về mặt chi phí, có thể sẽ quan tâm đến việc tìm kiếm các giải pháp thay thế cho các hệ thống dựa trên USD và hệ thống tương tự Swift”, bà Donovan cho biết.

Người phát ngôn của Swift cho biết: “Chúng tôi có chương trình đổi mới đầy tham vọng và đang hợp tác sâu rộng với các khu vực công và tư nhân trên nhiều lĩnh vực bao gồm CBDC, mã hóa, liên kết và AI để mang lại lợi ích cho cộng đồng đa dạng gồm các ngân hàng, công ty công nghệ tài chính, cơ sở hạ tầng thị trường, doanh nghiệp,. khi họ chuẩn bị cho tương lai”.

“CIPS và Swift đóng vai trò khác nhau nhưng đôi khi bị nhầm lẫn. CIPS cung cấp dịch vụ thanh toán bù trừ và quyết toán cho các giao dịch và thanh toán xuyên biên giới bằng đồng nhân dân tệ, trong khi Swift cung cấp dịch vụ kết nối và nhắn tin liên kết cơ sở hạ tầng thị trường và các tổ chức tài chính với cộng đồng tài chính toàn cầu. Swift và CIPS đã hợp tác với nhau kể từ năm 2016 để giúp Swift như một kênh an toàn và đáng tin cậy để kết nối CIPS với cộng đồng người dùng toàn cầu của Swift.

Theo nhóm nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), 80% các khoản thanh toán thông qua CIPS sử dụng tin nhắn Swift. Trong một ghi chú nghiên cứu năm 2022 về Trung Quốc, Swift và các lệnh trừng phạt, nhóm nghiên cứu này nhận xét rằng Trung Quốc vẫn chưa có phương án thay thế khả thi cho Swift và nếu có, Trung Quốc và Swift tiếp tục trở nên gần gũi hơn.

CSIS lưu ý rằng mặc dù CIPS chưa phải là thách thức nghiêm trọng đối với các trung tâm thanh toán bù trừ của phương Tây như hệ thống Chips có trụ sở tại Hoa Kỳ, nơi có nhiều đơn vị tham gia hơn và khối lượng giao dịch cao hơn đáng kể, nhưng nhiều ngân hàng trên khắp thế giới có thể tham gia CIPS như một kế hoạch dự phòng trong trường hợp Chips và Swift hạn chế quyền truy cập.

Trước thềm cuộc bầu cử Hoa Kỳ vào tháng 11, bà Donovan cho biết việc theo đuổi các giải pháp thay thế cho hệ thống thanh toán do phương Tây thống trị hoặc dựa trên đồng USD có khả năng được đẩy nhanh nếu ông Donald Trump tái đắc cử Tổng thống Mỹ, đặc biệt nếu các chính sách của ông khiến việc giao dịch bằng đồng USD trở nên đắt đỏ hơn.